Dziennikarstwo a dezinformacja i zmiana klimatu

^{Data publikacji: 4.07.2024}

^{6 minut czytania}

Dezinformacja i zmiana klimatu: dwa kluczowe wyzwania dla dziennikarstwa

W najnowszym raporcie Światowego Forum Ekonomicznego (World Economic Forum) pt. „Global Risks Report 2024”¹ zwrócono uwagę na dwa najważniejsze zagrożenia, które mogą przyczynić się do wywoływania globalnych kryzysów w nadchodzącej dekadzie: dezinformację oraz zmianę klimatu. Według ekspertów Forum podczas najbliższych dwóch lat największym wyzwaniem będzie dezinformacja napędzana sztuczną inteligencją oraz polaryzacją społeczną. Natomiast w perspektywie kolejnych dziesięciu lat największe ryzyko stanowić będzie zmiana klimatu i związane z nią ekstremalne zjawiska pogodowe. Oba te zagrożenia mają potencjał destabilizacji globalnych struktur społecznych, politycznych i gospodarczych, co czyni je obszarami priorytetowymi.

Spis treści:

Dezinformacja w świecie mediów
Utrata zaufania do mediów
Przykłady dobrych praktyk z zagranicy
Współpraca dziennikarzy i edukacja klimatyczna
Co musi się zmienić
Wnioski

Dezinformacja w świecie mediów

Dezinformacja nie tylko zagraża stabilności politycznej, ale także dezorganizuje pracę dziennikarzy, których głównym zadaniem powinno być dostarczanie rzetelnych informacji. Z raportu UNESCO „Prasa i planeta w niebezpieczeństwie”² wynika, że 70% dziennikarzy zajmujących się tematyką ekologiczną i klimatyczną padło ofiarą ataków, gróźb lub nacisków w związku z ich pracą. Co gorsza, liczba takich ataków wzrosła o 42% w ciągu ostatnich lat. Raport PEN America „The Impact of Disinformation on Journalism” wskazuje, że ponad 90% dziennikarzy uważa, że dezinformacja miała wpływ na ich doświadczenia zawodowe w ostatnich latach; 65% spotkało się z wrogością ze strony opinii publicznej, 48% odczuwało frustrację lub przytłoczenie, a 42% miało poczucie, że część odbiorców straciła do nich zaufanie. Co czwarty dziennikarz czuje się przytłoczony oczekiwanym poziomem sprawdzania faktów wymaganym do ukończenia historii, a 17% przyznało, że unikało publikowania niektórych historii z obawy przed oskarżeniami o szerzenie „fałszywych wiadomości”. Taka dynamika może doprowadzić do sytuacji, w której niektóre tematy, również te klimatyczne, będą rzadziej poruszane w mediach, z uwagi na ich złożoność.

Utrata zaufania do mediów

Kryzys zaufania do mediów jest zauważalny na całym świecie, jednak szczególnie mocno w Polsce, gdzie 40% obywateli ³ nie postrzega żadnego medium jako sprawdzonego źródła informacji. Problem ten widać zwłaszcza wśród młodszych badanych. Podobne tendencje widać też za granicą. Według badania Gallupa z 2022 roku, tylko 33% Amerykanów ufa tradycyjnym mediom. Wpływ dezinformacji i polaryzacji na zaufanie do mediów widać szczególnie dobrze na przykładzie Republikanów, wśród których podczas rządów Donalda Trumpa zaufanie do mediów spadło z 70% w 2016 roku do zaledwie 14% sześć lat później⁴.

Co ciekawe, mimo niskiego zaufania do mediów, aż 44% Polaków uważa, że to na dziennikarzach i pracownikach mediów spoczywa zadanie ograniczania rozpowszechniania fałszywych informacji⁵. To duża odpowiedzialność, która nie powinna spoczywać tylko na jednostkach, zwłaszcza, gdy już wielokrotnie dziennikarze podkreślali pogarszające się warunki pracy, brak czasu, niskie zarobki i presję. Aby sprostać temu wyzwaniu, potrzebne są konkretne działania: profesjonalizacja zawodu dziennikarza, korzystniejsze środowisko pracy, a także wprowadzenie narzędzi do weryfikacji informacji oraz kodeksów etycznych. Kluczowe jest również wsparcie edukacyjne, które zwiększałoby umiejętności krytycznego myślenia i rozpoznawania dezinformacji wśród społeczeństwa. Potrzebne są działania międzysektorowe inicjowane przez rządzących oraz wsparcie ze strony redakcji i wydawców.

Przykłady dobrych praktyk z zagranicy

Finlandia i Estonia to kraje skutecznie przeciwdziałające dezinformacji. Obywatele Finlandii, która już w 2014 roku rozpoczęła edukację medialną na ogólnokrajową skalę, mogą pochwalić się nie tylko najmniejszą podatnością na fake newsy⁶, ale też największym zaufaniem do mediów w Europie⁷. W Estonii umiejętności korzystania z mediów są nauczane od przedszkola, co znacząco wpływa na zdolność obywateli do rozpoznawania fałszywych informacji. Kraje skandynawskie pokazują nam, że tam, gdzie jest rządowe wsparcie i przemyślana strategia na wdrażanie edukacji medialnej, najskuteczniej przeciwdziała się dezinformacji.

Inspiracji można szukać również wśród zagranicznych mediów publicznych. Brytyjskie BBC i kanadyjskie CBC to przykłady redakcji, które skutecznie i wielopłaszczyznowo walczą z dezinformacją. Redakcja BBC utworzyła kilkudziesięcioosobowy zespół BBC News Verify, który zajmuje się weryfikacją faktów i analizą danych, a także platformę Beyond Fake News, gromadzącą najważniejsze publikacje i materiały szkoleniowe na temat walki z dezinformacją. Ponadto stacja zainicjowała partnerstwo międzynarodowe Trusted News Initiative, w którym uczestniczą organizacje medialne i platformy społecznościowe, współpracujące nad budowaniem zaufania odbiorców i poszukiwaniem rozwiązań przeciwdziałających dezinformacji.

Współpraca dziennikarzy i edukacja klimatyczna

W Polsce powstają inicjatywy, takie jak zainicjowana i koordynowana przez naszą Fundację Dziennikarska Grupa Robocza czy sieć Dziennikarze dla Planety, które mają na celu wspieranie dziennikarzy w walce z dezinformacją klimatyczną i coraz lepszym informowaniu klimatycznym. Inspirujemy się działaniami najlepszych inicjatyw z zagranicy, takich jak Covering Climate Now, The Oxford Climate Journalism Network działająca przy oksfordzkim Reuters Institute czy koalicja Climate Action Against Disinformation.

Wspieramy też polskie organizacje aktywnie włączające się w dyskusję i działania na rzecz dziennikarstwa odpowiedzialnego klimatycznie. Jedną z nich jest fundacja Rodzice dla Klimatu, która zorganizowała cykl spotkań komisji sejmowej pt. „Rola i misja mediów w dobie kryzysu planetarnego”, podczas których mieliśmy okazję przedstawić dobre praktyki w walce z dezinformacją klimatyczną oraz omówić potrzeby dziennikarzy i wnioski płynące z naszych dotychczasowych projektów. Postulaty Rodziców dla klimatu obejmują m.in. nowelizację ustawy o radiofonii i telewizji w zakresie edukacji klimatycznej, szkolenia dla dziennikarzy oraz nadzór redakcyjny treści pod kątem dezinformacji.

Co musi się zmienić

Aby skutecznie przeciwdziałać dezinformacji i wzmacniać komunikowanie kwestii klimatycznych, potrzebne są między innymi:

Przyjmowanie przez redakcje kodeksów etyki, które uwzględnią rzetelne informowanie o klimacie – wśród najczęściej wskazywanych przez dziennikarzy powodów publikowania przez media treści dezinformacyjnych pojawiły się klikalność (75%) oraz powody polityczne (73%) oraz chęć zysku (65%)⁸. W związku z tym istotne jest wprowadzenie wprowadzenie równowagi pomiędzy wartościami a ekonomią w pracy dziennikarskiej poprzez tworzenie kodeksów etycznych, które odpowiadają oczekiwaniom rzeczywistości i ujmują potrzebę komunikacji klimatycznej w mediach.

Szkolenia dla dziennikarzy dotyczące rozpoznawania i zgłaszania dezinformacji – kluczowe jest zapewnienie dziennikarzom narzędzi i wiedzy potrzebnej do skutecznego identyfikowania fałszywych informacji oraz ich zgłaszania. Szkolenia te powinny obejmować zarówno techniki sprawdzania faktów, jak i metody wykrywania manipulacji medialnych. Równie ważne są szkolenia z podstawy wiedzy o zmianie klimatu i jej wpływu na różne obszary naszego życia.

Systemy szybkiego reagowania na dezinformację – wprowadzenie mechanizmów pozwalających na szybkie identyfikowanie i przeciwdziałanie dezinformacji. Mogą to być zespoły szybkiego reagowania w redakcjach, które będą natychmiastowo weryfikować podejrzane informacje i publikować sprostowania, tak jak to robi BBC.

Nacisk na precyzyjne formułowanie nagłówków i treści – wielu odbiorców mediów ogranicza się do czytania nagłówków. Dlatego tak ważne jest, aby były one precyzyjne i nieprowadzące do błędnych interpretacji. Dziennikarze powinni także dbać o to, aby treści były poparte rzetelnymi źródłami i dostarczały kompleksowych informacji, a nie jedynie sensacyjnych tytułów.

Współpraca ze społeczeństwem w zakresie edukacji medialnej i klimatycznej – kluczowe jest zwiększenie świadomości społecznej na temat zagrożeń związanych z dezinformacją oraz edukacja medialna i klimatyczną już od najmłodszych lat. Szkoły, organizacje pozarządowe i media powinny współpracować w celu edukacji dzieci i dorosłych na temat sposobów rozpoznawania manipulacji medialnych oraz konsekwencji rozprzestrzeniania fałszywych informacji, również w obszarze klimatu.

Wnioski

Aby skutecznie zmierzyć się z wyzwaniami, jakimi są dezinformacja i zmiana klimatu, niezbędne jest zintegrowane podejście oparte na współpracy rządu, mediów, społeczeństwa obywatelskiego oraz na edukacji. Rzetelne dziennikarstwo, odpowiedzialność mediów oraz edukacja medialna są kluczowe dla budowania odporności społeczeństwa na dezinformację i wspierania działań na rzecz ochrony naszej planety.

Wdrażanie skutecznych rozwiązań wymaga nie tylko działań na poziomie międzynarodowym i krajowym, ale także wewnętrznych reform w redakcjach oraz systematycznego wsparcia dla dziennikarzy ze strony wydawców. Dzięki tym działaniom możemy zmniejszyć wpływ dezinformacji na debatę publiczną, zwiększyć zaufanie do mediów oraz przyczynić się do skuteczniejszej walki z globalnymi wyzwaniami, takimi jak zmiana klimatu.